Ιδρύθηκε περί τα τέλη του 10ου αι. από τον όσιο Ξενοφώντα, ο οποίος φαίνεται ότι είχε την υποστήριξη του Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου.

Κατά τα τέλη του 18ου αι. διευρύνθηκε ο περίβολος και τριπλασιάσθηκε ο εντός των τειχών χώρος της Μονής.

Το παλαιό Καθολικό τιμάται στον άγιο Γεώργιο (όπως και το νέο) και κτίσθηκε γύρω στο έτος 1000.

Ο κυρίως ναός τοιχογραφήθηκε από τον Αντώνιο το 1544, η λιτή από κάποιο Θεοφάνη το 1564 και ο εξωνάρθηκας το 1637.

ΤΑ ΔΥΟ ΚΑΘΟΛΙΚΑ

Ἡ Μονή  ἔχει την ἰδιαιτερότητα νὰ διαθέτει δύο Καθολικά. Τὸ παλαιὸ Καθολικὸ εἶναι ἕνα μνημεῖο τέχνης, ἀλλὰ καὶ χῶρος ἰδιαίτερα κατανυκτικὸς καὶ ὑποβλητικός. Ὁ κυρίως Ναὸς κτίστηκε στὰ τέλη τοῦ 10ου αἰ., καὶ προστέθηκαν στοὺς ἑπόμενους αἰῶνες οἱ χοροί, ἡ λιτὴ καὶ ὁ ἐξωνάρθηκας. Διακρίνονται σ᾿ αὐτό, οἱ πρωτοχριστιανικοὶ κίονες (6ου αἰ.) μεταφερμένοι ἐδῶ σὲ δεύτερη χρήση, τὸ περίφημο ψηφιδωτὸ δάπεδο τοῦ 10ου αἰ., τὸ πρῶτο μαρμάρινο τέμπλο 11ου αἰ. μὲ τὰ περίτεχνα θωράκια καὶ τὸ ἐπιστύλιό του, τὸ ἐπιχρυσωμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο τοῦ 17ου αἰ. μὲ τὶς εἰκόνες του, ἀλλὰ καὶ οἱ τοιχογραφίες τοῦ Μοναχοῦ Ἀντωνίου, 16ου αἰ. Τὸ μεγάλο Καθολικὸ τοῦ 19ου αἰ. θαυμάζεται γιὰ τὴν μεγαλοπρέπειά του, τοὺς ὀκτὼ τρούλλους, καὶ τὸ μαρμάρινο τέμπλο τοῦ Τηνίου μαρμαρογλύπτη Ἀντ. Λύτρα.

Εφέστιες Εικόνες

Εὐλογία μεγίστη γιὰ τὴν Μονὴ καὶ τοὺς προσκυνητές, ἀποτελεῖ ἡ παρουσία τῶν δύο ἐφεστίων θαυματουργῶν εἰκόνων, τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τοῦ τροπαιοφόρου, 9ου αἰ., καὶ τῆς Παναγίας τῆς Ὁδηγητρίας, 14ου αἰ., στὸ κέντρο τοῦ νέου Καθολικοῦ. Ἡ εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Γεωργίου βρισκόταν στὴν Κωνσταντινούπολη, κατὰ τὴν ἐποχὴ τῆς εἰκονομαχίας· οἱ διῶκτες τῶν εἰκόνων, ἀφοῦ τὴν ἔριψαν στὴν φωτιά, καὶ ἔμεινε ἀνέπαφη, τὴν τραυμάτισαν μὲ ξίφος στὸ πρόσωπο, ἀπ᾿ ὅπου ἔρρευσε αἷμα ποὺ κατέπληξε τοὺς εἰκονομάχους. Τελικά, τὴν ἔριψαν στὴν θάλασσα, καὶ μὲ θαυμαστὸ τρόπο ἔφθασε στὴν Μονὴ μας τὸν 10ο αἰ., καὶ πρὸς τιμὴν τοῦ Ἁγίου, ἡ Μονὴ ἔλαβε τὸ ὄνομά του. Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας τῆς Ὁδηγητρίας κοσμοῦσε τὸν δεξιὸ κίονα τοῦ Καθολικοῦ τῆς Μονῆς Βατοπεδίου μέχρι τὸ 1730, ὅταν κάποια ἡμέρα θαυματουργικά, ἦλθε μόνη της καὶ βρέθηκε στὸ Καθολικὸ τῆς Μονῆς, ἐνῶ οἱ πόρτες ἦταν ἀσφαλισμένες. Οἱ Βατοπεδινοὶ πατέρες τὴν ἀνεζήτησαν καὶ νομίζοντας ἀνθρώπινη ἐνέργεια τὴν μεταφορά της, τὴν ἐπέστρεψαν καὶ τὴν ἀσφάλισαν στὸ Καθολικό τους. Τὸ θαῦμα, ὅμως, τῆς Παναγίας ἐπα-ναλήφθηκε καὶ διαβεβαιώθηκαν ὅλοι ὅτι εἶναι θέλημα τῆς Παναγίας νὰ παραμείνει στὴν Ἱ.Μ.Ξενοφῶντος, πρὸς χάρη τῶν ἐκεῖ ἐνασκουμένων τέκνων Της.

Ἀπὸ τὸ ἔτος 1976 μέχρι σήμερα, ἡ Ἀδελφότητα τῆς Μονῆς καθοδηγεῖται ὑπὸ τοῦ Γέροντος καὶ Καθηγουμένου Αὐτῆς Ἀρχιμ. Ἀλεξίου. Ἡ πρόνοια καὶ ἡ εὔνοια τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς Ἐφόρου Παναγίας Ὁδηγητρίας ἐπιφύλαξε στὴν Ἀδελφότητα τὴν βαρειὰ εὐθύνη ἀλλὰ καὶ εὐλογία τῆς ἐξ ὁλοκλήρου ἀνακαινίσεως τῆς Μονῆς καὶ ἐπεκτάσεως τοῦ κτηριακοῦ συγκροτήματος. Ὁ σεβαστὸς Γέροντας εἶναι ὁ κτίτορας καὶ πνευματικὸς πατέρας καὶ τοῦ γυναικείου Ἱ. Ἡσυχαστηρίου Τιμ. Προδρόμου Ἀκριτοχωρίου Σιδηροκάστρου, ποὺ θεμελιώθηκε τὸ 1981 καὶ λειτουργεῖ κατὰ τὴν τάξη τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Τέλος, στὴν Ἱερὰ Μονὴ Ξενοφῶντος ὑπάγεται ἡ Σκήτη Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου καὶ τὸ Μετόχιο τοῦ Ἁγίου Φιλίππου. Ἐκτὸς Ἁγίου Ὄρους, ἔχει τὰ Μετόχια τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος στὴν Σκόπελο, τοῦ Ἁγίου Τρύφωνος στὴν Ν.Καλλικράτεια Χαλκιδικῆς, καὶ τῶν Ἁγιορειτῶν Πατέρων στὴν Ν.Ἰωνία Ἀττικῆς. Ἡ ζωὴ τοῦ Ἁγιορείτου Μοναχοῦ εἶναι ταγμένη στὴν λατρεία καὶ τὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, στὴν τήρηση τῶν θείων ἐντολῶν καὶ τὴν ἄσκηση τῶν θεοειδῶν ἀρετῶν, μὲ πρώτη τὴν καλλιέργεια τῆς ἀγάπης τοῦ πλησίον, στὸ πρόσωπο τῶν συμμοναστῶν καὶ τῶν πολυπλη-θῶν προσκυνητῶν. Οἱ ἀδελφοὶ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς μας καλοῦνται νὰ διαφυλάξουν τὴν Ὀρθόδοξη πίστη καὶ νὰ διασώσουν τὴν ὑπερχιλιετῆ παράδοση τῶν Ἁγιορειτῶν Πατέρων. Ἀπὸ τὸ πνεῦμα αὐτὸ διαμορφώνονται καὶ χαρακτηρίζονται καὶ τὰ διακονήματα τῶν Μοναχῶν. Ὁ ἐκκλησιαστικός, ὁ ἀρχοντάρης, ὁ κηπουρός, ὁ δενδροκόμος, ὁ μάγειρος, ὁ τραπεζάρης, ὁ μάγκιπος (φούρναρης), ὁ νοσοκόμος κ.ἄ., διακονοῦν στὴν λατρεία τοῦ Θεοῦ καὶ τοὺς ἀνθρώπους. Παράλληλα ὅμως, ὁ ἁγιογράφος, ὁ ξυλουργός, ὁ ψάλτης κ.ἄ., ἐκτὸς τῆς διακονίας τῆς Ἀδελφότητος, καλλιεργοῦν καὶ διασώζουν μιὰ μακραίωνα παρά-δοση καὶ τέχνη, πρὸς ἔπαινο τοῦ Ἁγιορειτικοῦ πνεύματος καὶ τῆς Ὀρθόδοξης κληρονομιᾶς μας.
Ἡ ζωὴ τοῦ Ἁγιορείτου Μοναχοῦ εἶναι ταγμένη στὴν λατρεία καὶ τὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, στὴν τήρηση τῶν θείων ἐντολῶν καὶ τὴν ἄσκηση τῶν θεοειδῶν ἀρετῶν, μὲ πρώτη τὴν καλλιέργεια τῆς ἀγάπης τοῦ πλησίον, στὸ πρόσωπο τῶν συμμοναστῶν καὶ τῶν πολυπληθῶν προσκυνητῶν. Οἱ ἀδελφοὶ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς μας καλοῦνται νὰ διαφυλάξουν τὴν Ὀρθόδοξη πίστη καὶ νὰ διασώσουν τὴν ὑπερχιλιετῆ παράδοση τῶν Ἁγιορειτῶν Πατέρων.
Ἀπὸ τὸ πνεῦμα αὐτὸ διαμορφώνονται καὶ χαρακτηρίζονται καὶ τὰ διακονήματα τῶν Μοναχῶν. Ὁ ἐκκλησιαστικός, ὁ ἀρχοντάρης, ὁ κηπουρός, ὁ δενδροκόμος, ὁ μάγειρος, ὁ τραπεζάρης, ὁ μάγκιπος (φούρναρης), ὁ νοσοκόμος κ.ἄ., διακονοῦν στὴν λατρεία τοῦ Θεοῦ καὶ τοὺς ἀνθρώπους. Παράλληλα ὅμως, ὁ ἁγιογράφος, ὁ ξυλουργός, ὁ ψάλτης κ.ἄ., ἐκτὸς τῆς διακονίας τῆς Ἀδελφότητος, καλλιεργοῦν καὶ διασώζουν μιὰ μακραίωνα παράδοση καὶ τέχνη, πρὸς ἔπαινο τοῦ Ἁγιορειτικοῦ πνεύματος καὶ τῆς Ὀρθόδοξης κληρονομιᾶς μας.